Osobowość narcystyczna

Narcyz – kto to?

„Narcyz” to potoczne określenie osoby z jednym z najbardziej znanych zaburzeń psychicznych – zaburzeniem osobowości narcystycznej – często stosowane we współczesnym świecie. Pomimo dużej popularności tego stwierdzenia, specjaliści z dziedziny psychologii nie nazywają tak swoich pacjentów, ponieważ jest to stygmatyzujące. Osoby, które mają narcystyczne zaburzenie osobowości, są kimś więcej, niż tylko danym zaburzeniem.

Zaburzenia osobowości to utrwalone, sztywne i nieprzystosowawcze wzorce zachowań i przeżyć wewnętrznych ujawniające się już we wczesnej dorosłości. Typ narcystyczny charakteryzuje wyolbrzymione poczucie własnej wartości i usilne dążenie do utrzymywania pozorów, że jest ono prawdziwe.

Choć stosowana dotychczas w Polsce Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 nie wyróżnia narcystycznego zaburzenia osobowości (zaliczana jest jako inne określone zaburzenia osobowości), to można tę jednostkę chorobową odszukać w Kryteriach Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych DSM-5, z której korzystają specjaliści głównie w Stanach Zjednoczonych.

Osobowość narcystyczna – objawy

Osobowość narcystyczną cechują:

• przekonanie o (wyolbrzymionej) swojej wyjątkowości,
• duża chęć rywalizacji,
• niski poziom bądź brak empatii,
• arogancja,
• roszczeniowość,
• częste poczucie zazdrości wobec innych lub przekonanie, że to inni są zazdrośni,
• przekonanie, że jest niewiele osób zasługujących na znajomość nią,
• oczekiwanie specjalnego traktowania przez innych,
• poszukiwanie uznania,
• poczucie posiadania specjalnych uprawnień i bycia uprzywilejowanym,
• mały realny wgląd w siebie i swoje przeżycia.

Pozorna wysoka samoocena stanowi kruchą tarczę, która ochrania przed poczuciem gorszości i wstydu oraz ukrywa przekonania jednostki o jego niskiej wartości i niezasługiwaniu na miłość. Cechy osobowości narcystycznej mogą się różnie przejawiać między poszczególnymi osobami z tą diagnozą. Nierzadko osobowość narcystyczną diagnozuje się jednocześnie z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. zaburzeniami nastroju (głównie depresja, zaburzenia afektywne dwubiegunowe), lękowymi czy obsesyjno-kompulsywnymi. Współistnienie zaburzeń osobowości również jest dość częstym zjawistkiem, dlatego należy wykonać diagnozę różnicową. Najczęściej osobowość borderline, histrioniczna, antyspołeczna współwystępują z narcystycznymi zaburzeniami osobowości. Zdaża się, że narcystyczne zaburzenia osobowości trzeba różnicować z osobowością paranoidalną, schizoidalną czy unikającą.

Podtypy osobowości narcystycznej

Choć od dawna kwestia podtypów osobowości narcystycznej jest uznawana w literaturze kliniecznej, tak regularne badania nad nimi rozpoczęły się dopiero około 15 lat temu. Wyróżniamy dwa rodzaje narcystycznego zaburzenia osobowości: wrażliwy/podejrzliwy i wielkościowy/roszczeniowy. Główne różnice między nimi dotyczą sposobu postrzegania, a przez to i przeżywania. Oba podtypy stanowią dwa skrajne prototypy, dlatego poszczególne jednostki mogą być na spektrum ich cech, tj. przejawiać nieco odmienne objawy osobowości narcystycznej.

Wrażliwy/podejrzliwy podtyp, zwany potocznie „wrażliwym/podejrzliwym narcyzmem”, w porównaniu do wielkościowego, ma lepszy wgląd w siebie i silniej przeżywa doświadczane trudności. Cechuje go skłonność do zamartwiania się, częste porównywnie się, znaczna nieufność w stosunku do innych i podatność na krytykę, co przejawia się wycofywaniem się w sytuacjach międzyludzkich, w których ma wrażenie, że jego osoba jest poddawana ocenie, a poczucie własnej wartości jest zagrożone. Cechy typowo narcystyczne są stosowane przez niego jako warstwa ochronna, maska mająca go zabezpieczyć przed ukrywanym brakiem zdolności czy odkryciem przez innych jego prawdziwego poczucia niższości, a więc i byciem zranionym. Częściej niż wielkościowy podtyp przejawia zaburzenia lękowe czy zaburzenia depresyjne.

Wielkościowy/roszczeniowy podtyp, zwany potocznie „wielkościowym/roszczeniowym narcyzmem”, jest uważany za ten bardziej patologiczny narcyzm. Wyróżnia się przekonaniem o wybitnych zdolnościach i poczuciem wyższości, nie będąc jednocześnie skromnym w tej kwestii. Swoim zachowaniem okazuje arogancję, bezwstydność, a nawet agresję. Dorastały w przekonaniu o własnej wyjątkowości. Częściej nadużywają substancji psychoaktywnych i wykazują skłonność do ryzyka (np. seksualnego, finansowego) i zachowań antyspołecznych, oraz inne przejawy psychopatologii społecznej.

Przykłady zachowań narcystycznych

A co w zachowaniu osoby z osobowością narcystyczną jest charakterystycznego?

• wywyższanie się – przedstawianie siebie jako osoby wyjątkowej i fascynującej;
• oczekiwanie specjalnego traktowania przez innych,
• domaganie się uznania równocześnie nie bycie w stanie doceniać innych;
• krytykowanie innych i ich rzeczywistych dokonań przy jednoczesnym stawianiu siebie w (nadmiernie) pozytywnym świetle;
• manipulowanie, w tym. gaslighting – czyli manipulowanie rozmówcy w taki sposób, że zaczyna kwestionować swoją pamięć, postrzeganie rzeczywistości, a nawet zdrowie psychiczne, czując się zdezorientowanym, pełnym obaw, że nie jest zdolny do zaufania sobie i swoim osądom;
• postrzeganie ludzi jako środki do osiągnięcia swoich celów;
• umniejszanie innym.

Czy narcyz potrafi kochać?

Osoby narcystyczne dominują w związkach nad partnerem. Jednostka oczekuje uznania własnej wyższości w relacji. Okazywanie sympatii partnerowi w przypadku osobowości narcystycznej, mimo iż z zewnątrz może przypominać dawanie świadectwa miłości, jest bardzo powierzchowne i ma głównie być środkiem do osiągnięcia własnych celów i zaspokojenia swoich potrzeb. Funkcjonowanie jednostki w związkach jest często pozbawione empatii i równości.

Na początku relacji osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często stosują tzw. love bombing. Polega on na stwarzaniu pozorów miłości idealnej poprzez obsypywanie drugiej osoby prezentami, komplementami, czułymi słowami, wielkimi uczynkami i ogromnym zainteresowaniem, które mają na celu „owinięcie jej sobie wokół palca”. Partner osoby narcystycznej może odczuwać dużą intensywność doznań odczuwaną również jako gwałtowne wzloty i upadki.

Po dłuższym czasie trwania relacji, zachowania osoby z zaburzeniem osobowości narcystycznej w związkach bywają objawami nie tylko przemocy psychicznej, w postaci różnego rodzaju manipulacji, ale także może dochodzić do przemocy fizycznej, ekonomicznej czy społecznej.

Jak leczyć zaburzenie osobowości narcystycznej?

Proces leczenia narcystycznego zaburzenia osobowości, podobnie jak innych zaburzeń osobowości, ze względu na złożoność jest nierzadko trudny i długotrwały, i wymaga pomocy specjalisty. Najważniejszym aspektem tego, że podjęcie terapii ma sens, jest doświadczanie indywidualnego cierpienia przez jednostkę.

Pacjenci z wielkościowym/roszczeniowym podtypem osobowości narcystycznej, oprócz tego, że rzadko, to najczęściej trafiają do gabinetu psychologa wtedy, gdy ktoś z bliskich ich do tego nakłonił lub dał ultimatum. Czasem zostają wysłani przez przełożonych w miejscu pracy czy inne instytucje, ze względu na nieodpowiednie zachowanie. Niektórzy „wielkościowi narcyzi”, których potrzeby i oczekiwania nie są zaspokajane, znajdują się w kryzysie tożsamościowym, co jest dla nich na tyle nieprzyjemne, że sami są w stanie zdecydować się, żeby pójść na wizytę do specjalisty. Osoby przejawiające narcyzm wrażliwy/podejrzliwy prędzej zawitają do gabinetu psychologa ze względu na cierpienie emocjonalne. Ich celem jest najczęściej przywrócenie pozytywnych uczuć w związku z własną osobą.

Główne cele terapii osób z osobowością narcystyczną stanowią uświadomienie niefunkcjonalnych schematów oraz nauczenie pacjenta zdrowych sposobów radzenia sobie z doświadczanymi trudnościami, a dzięki temu i poprawa jakości życia i jego funkcjonowania w społeczeństwie.

Jeśli dostrzegasz u siebie lub u kogoś bliskiego cechy narcystyczne, warto udać się lub zachęcić go do pójścia do specjalisty. Narcystyczne zaburzenie osobowości może rozpoznać i zdiagnozować psycholog, psychoterapeuta lub psychiatra.